Txirrita, 1931
Mila urte ‘ta bederatzi ehun hogeita hamaikagarrena,
urriko hilaren hemeretzian bildu ginan alkarrena:
desgrazi batek Antxon askori bueltatu zion barrena,
dozenatxo bat bertso jartzeko eman didate ordena.
Ordena eman diote Txirritari, alegia, bertsoak jartzeko enkargua: horregatik ageri da tituluan «Jose Migelek jarriak», bertsolaria enkargatzailea bera balitz bezala. Txirritak Jose Manuel zuen izena.
Nongoa naizen aitortuko det: Jose Migel det izena,
Altzan jaio ta bataiatua, bertan bizitzen naizena,
lehen ere zenbait holako festa ikusitako gizona,
saiatuko naiz egiten dedan nere lagunen esana.
Jose Migel altzatarra Antxoko euskal festan ibili zen, eta han ikusitakoaz bertsoak jartzeko «eman zion ordena» Txirritari. Abizena Iñarra zuen.
Jose Joakinek zituan behiak, Txipresko Pedrok idiak,
karro ta guzi preparatuta presentatu dira biak;
kantuz nahi ditut adierazi pasa diran komeriak,
hemen ez dira noiznahi ikusten holako erromeriak.
Ez dakigu nor den Jose Joakin, baina altzatarren bat izango da noski. Txipres, San Marko bidean dagoen baserria da.
Jose Joakinen baserri horrek Loretxo zuan izena,
egun horretan hara joan zan lehen Matxikarren izana,
azienda ‘ta karroen berri ondo dakien gizona,
edozein moduz engainatzeko ez dago trapu zuzena.
Jose Joakin, Txirritak dioenez, Matxikar baserrian bizi zen, gaur Altzako Santa Barbara auzoa dagoen horretan. Aspaldi samar bota zuten. Baina Matxikar utzi eta Loretxora aldatu zen Jose Joakin egun hartan. Loretxo baserriarena ironia bat dugu: Loretxo ez zen baserria, Antxotarrek festa hartan atera zituzten bi karrozetako baten izena baizik.
Loretxo hori etxe polita apainduriaz jantzia,
buelta guzian adornatua dana arbolaz josia:
Jose Joakinek han bizitzeko omen du komenentzia,
Otaegitarrak lagun baditu aterako du bizia.
Geroago azalduko denez, Otaegitarrak, itxura denez, euskal festaren antolaketan zebiltzan.
Idi-jabeak hango lanari ez zion ondo iritzi,
itzaiak «Aida!» esaten zuen eta gurdiak irrintzi;
kurban bueltatzen hasi zanean ardatza zitzaion hautsi,
adios gure karroza ederra bere neskatxa ‘ta guzi!
Itzain txarra ekarri zuten antxotarrek, gurdia abisatzen ari zen behartuta zetorrela…
Zintzarri-soinu, gurdi-irrintzi, haiek hango komeriak!
Gazte txoroak poztutzen ditu holako erromeriak,
beste hainbeste jarrita ere tirako zuten idiak,
ardatza hautsita bukatu ziran hoien zelebrekeriak.
Idi-jabeak arrazoia zeukan nonbait, itzainak ez zuen jakin izan karga behar bezala eramaten, idiek «beste hainbeste jarrita ere» tirako zuketenez.
Hemezortzi bat neska ‘ta mutil jarriagatik gainean,
idiek aisa tiratzen zuten, ondo zebiltzan lanean;
sinestamenik ez zuten izan Mutua-ren esanean,
alkarri helduta gelditu ziran ardatza hautsi zanean.
Mutua Joxe Larramendi zen, udaleko langile prestua, antxotarra. Gormutua zen, eta haren «esana», noski, keinuak izango ziren, gurdiari halako kurbarik ez eragiteko…
Itzaiak zion bere koleran: «Hemen badago nahiko lan!
Indarrik gabe gelditu gera, kargak zeuzkien arbolan».
Anjel Otaegik: «Sartu zazute Inazioren txabolan,
fiesta ahitzean konponduko da ‘ta bitartean dagol’ han».
Kalerik kale bazihoazen irrintzi eta marrua,
karga gehiegi bota ezkero bajatutzen da harrua;
haren gainean izango ziran berrehunen bat arrua,
ez ikaratu Julimastarrak, konponduko da karrua.
Julimastarrak, noski, Julimasene baserrikoak izango ziren. Altzakoa da, Intxaurrondo partean dago zutik oraindik, Herrera gainean. Badirudi handik eta hemendik ekarri zituztela antxotarrek behiak, idiak eta gurdiak.
Jendea franko bazegon parrez hari begira jarria,
alde batera desgrazia zan, bestera parragarria;
iruditzen zait horren arlote ez dagoela herria,
fundizioan egingo dute horrentzat ardatz berria.
Fundizioa, zer esanik ez, Luzuriaga zen.
Antxotarrentzat zer esanikan ez dadukagu batere,
hango karrozak eta txismeak jarri zituzten dotore;
askoz hoberik ezin liteke ederrenera jota ‘re,
arkitektoen beharrik ez zen, Mutua zan diretore.
Baina kaso egin izan baliote «diretoreari» Txirritak ez zuen bertsorik aterako noski…